Je moet geloven in justitie om erin te kunnen functioneren, vindt Joris Van Cauter. Dat vertrouwen is helaas helemaal zoek, waardoor het rechtssysteem alle geloofwaardigheid dreigt te verliezen.
Het wantrouwen is alomtegenwoordig en alle zekerheden zijn weggesmolten. Na het geloof in god zijn we ook ons geloof in de politieke en rechterlijke macht aan het verliezen. Dat wantrouwen vreet aan de pijlers van de liberale democratie. Het is bang afwachten hoelang ze overeind blijven.
Opmerkelijk is hoe gretig diegenen die verantwoordelijkheid dragen op het politieke of justitiële niveau, daartoe bijdragen. Scheiding tussen kerk en staat, het evenwicht tussen de machten en de terughoudendheid die daarmee gepaard gaat, zijn vervlogen. De Vlaamse minister van Justitie –what’s in a name – geeft met de regelmaat van de klok vilein commentaar op rechterlijke uitspraken of op wie het aandurft om een rechtsmiddel aan te wenden (recent nog over de gegevensbeschermingsautoriteit).
Het is tekenend dat ze terzelfdertijd de rechterlijke uitspraken die ze zo verfoeit, uitlokt met een stikstofdecreet waarvan de Raad van State zegt dat het niet deugt. Wetens en willens kaduke wetgeving opstellen omdat de kwalijke gevolgen ervan toch pas na de verkiezingen zullen blijken. Met zo’n après-nous-le-déluge-mentaliteit zaag je de tak af waarop je zit. Als er geen enkele objectieve reden meer is om aan te nemen dat bij dat soort wetgevend handelen de betrokkenen zelf geloven in wat ze doen, dan kun je ook niet verwachten dat de burger er nog in gelooft.
Ook binnen justitie wringt daar het schoentje. In 1935 schreef Piero Calamandrei, een Italiaanse advocaat, het zeer lezenswaardige Elogio dei giudici (Lofrede op de rechters). De eerste vereiste voor een advocaat is dat hij vertrouwen heeft in de rechterlijke macht. Dat lijkt voor de hand te liggen. Het heeft weinig zin om advocaat te worden als je geen vertrouwen hebt in het systeem waarin je zult functioneren. Wie gerechtigheid zoekt, moet ook in het gerecht geloven.
“Om zuiverheid te vinden in het gerechtsgebouw moet je het ook met een zuiver hart betreden”, schrijft Calamandrei. Hij refereert aan zijn vader, ook een advocaat, die op het einde van zijn leven zei: “De beslissingen van de rechtbank zijn altijd juist. In mijn 52-jarige loopbaan heb ik nooit reden gehad om te klagen over een gebrek aan gerechtigheid. Als ik een zaak won, was het omdat mijn cliënt gelijk had. Als ik verloor, was het omdat de andere partij gelijk had.”
Hij vertolkt daarmee op naïeve wijze een geloof in justitie dat nodig is om erin te kunnen functioneren. Dat wringt soms, maar het alternatief is kwalijker. Vandaag is dat vertrouwen in justitie aangetast bij een aantal advocaten. Recent nog probeerde een advocaat in De afspraak op VRT Canvas uit te leggen waarom hij niet meer pleit voor een welbepaalde rechtbank. Volgens hem was het een illegale rechtbank. In datzelfde duidingsprogramma had een collega van hem het eerder over clandestiene zittingen. Je zou denken dat het daar dan voor hen eindigt en dat ze eruit stappen, maar dat doen ze niet.
Justitie wegzetten als een wereld waarin bedrog en corruptie heersen, is ook een verdienmodel. En nog goed gevonden ook. De zaken die je verliest, zijn het gevolg van bedrog en hebben niets meer te maken met het feit dat de andere partij mogelijk gelijk heeft. In alle grote Antwerpse drugszaken worden processen zelfs niet meer aangevat. Nog voor het begint, worden de rechters gewraakt. De reden daarvoor is meestal dat er een probleem zou zijn met hoe die zaken aan een bepaalde kamer zijn toebedeeld. Op onwettige gronden zou een verdachte ‘slechte’ of ‘verkeerde’ rechters toegewezen krijgen.
De manier waarop zaken aan bepaalde kamers in eerste aanleg worden toebedeeld, hoort inderdaad transparanter te zijn. De Groep van Staten tegen Corruptie (Greco, een orgaan binnen de Raad van Europa) heeft België daar al in 2014 op gewezen. Ook wijst de Greco er ons op dat ons systeem van plaatsvervangende rechters (advocaten die soms ook zetelen als rechter) niet deugt. Met geen van beide opmerkingen is tot nu toe veel gebeurd. Of die opmerkingen rechtvaardigen dat geen enkele grote drugszaak nog doorgang mag vinden, is weer een andere zaak. Dat wringt des te meer, gelet op het feit dat de advocaat die bekendstaat als de koning van de wraking, tot voor kort plaatsvervangend rechter was.
De aanval op de rechter is een trend die past in een kwalijke personencultus waarin zaken die ’s ochtends in beraad zijn gegaan bij de rechter, ’s avonds zonder de minste terughoudendheid nog eens gepleit worden in De afspraak. Een personencultus waaraan ook rechters niet ontsnappen. Enerzijds doordat ze persoonlijk geviseerd worden. Een uitspraak komt niet meer van ‘de rechtbank’ of ‘het hof’ (naamloos zoals het hoort) maar van die of die persoon. Anderzijds omdat sommigen ook in de val van de personencultus trappen wanneer ze zich gewillig laten portretteren als ‘strengste rechter’. Het is tijd voor bezinning. Voor justitie. Voor geloofwaardigheid en voor het te laat is.
Opinie van Mr. Joris Van Cauter in De Standaard - 25/01/2024